گیاه بسفایج و خاصیت های شگفت انگیز آن

بسفایج را بیشتر بشناسیم !

گیاه شناسی و مشخصات ظاهری گیاه بسفایج : 

بسفایج گیاهی علفی، همیشه سبز و دائمی است که قسمت هوایی آن به 30 سانتیمتر می رسد، گیاه دارای ریزوم افقی به قطر متوسط یک سانتیمتر می باشد که از فلس های نازک خرمایی رنگ پوشیده شده است. در قسمت زیرین ریزوم ریشه های نازکی وجود دارد. برگ های بسفایج به طول 25 سانتیمتر بیضی کشیده و نوک تیز هستند که با بریدگی‌های متعدد به قطعاتی تقسیم می شوند، قطعات دو طرف برگ ها به صورت متناوب نسبت به هم روی دمبرگ اصلی قرار دارند.

قطعات قسمت های بالایی برگ به تدریج کوچک‌تر می شوند، هاگینه های برگ بر روی قطعات دو طرف برگ و به موازات رگ‌برگ اصلی هر قطعه قرار می گیرند. قسمت دارویی گیاه ریزوم ها هستند که آنها را از زیر خاک بیرون آورده و پس از خشک کردن استفاده می کنند، ریزوم های خشک شده به صورت قطعاتی با رنگ قرمز متمایل به قهوه ای که بر روی آنها برجستگی، گره ها و خارهای کوچکی وجود دارد مربوط به بقایای برگ و ریشه ها می باشند. طعم ریزوم ها در گیاه تازه ملایم و شیرین است و به تدریج گس و نامطبوع می شود، بوی ریزوم خشک شده نامطلوب است، بسفایج به حالت خودرو بیشتر در مناطق جنگلی و مرطوب می روید، مناطق رویش آن در جهان شامل آفریقا، اروپا، کانادا، آمریکا، ترکیه، شرق آسیا و ایران می باشد این گیاه در اکثر مناطق شمالی ایران منتشر است.

گیاه بسفایج و خاصیت های شگفت انگیز آن

تاریخچه گیاه بسفایج :

بسفایج به عنوان یک گیاه دارویی از زمان باستان در میان ملل مختلف مورد استفاده بوده است، دیوسکورید در قرن اول میلادی بسفایج را برای درمان ترک دست ها، زخم بین انگشتان و به عنوان خلط آور توصیه کرده است، در طب قدیم از بسفایج جهت درمان مشکلات تنفسی و به خصوص بهبود سرفه و همچنین در سرماخوردگی استفاده می کردند و در داروخانه های کشورهای مختلف حتی تا قرن بیستم ثبت شده و مصرف آن معمول بوده است.

از دیگر استفاده های بسفایج در قدیم، می توان به درمان رماتیسم به عنوان خلط آور و همچنین مسهل اشاره نمود، هندی های مقیم آمریکای شمالی ریزوم های بسفایج را برای کاهش سرفه های دردناک و گلودرد مصرف می کرده‌اند، حتی از ریزوم ها برای طعم دادن به غذاها نیز استفاده می شد، هندی ها بسفایج را به صورت چای برای تسکین درد معده، زخم گلو، سینه پهلو، کهیر و مرهم آن را برای رفع التهاب و ورم ها مورد استفاده قرار می‌دادند.

ترکیبات مهم بسفایج :

ترکیبات بسیار زیادی در ریزوم بسفایج شناسایی و گزارش شده است که به قرار زیر می باشد: مشتقات فورگلوسین، اسانس، روغن ثابت به میزان 8 درصد، تانن ها، پولی پودین آ و ب، قندها به میزان 5 درصد، گلی‌سریزین، مانیتول، پروتئین، نشاسته، کربوهیدرات ها و گلی‌سریزیک‌اسید می باشند. در اسانس حاصل از ریزوم، اسیدهای چرب بوتیریک، هگزوئیک، سوکسی‌نیک و لوریک گزارش شده است، همچنین سالیسیلات متیل که دارای اثر ضد درد موضعی می باشد در ریزوم وجود دارد. استرهای مختلفی از جمله آلفامتیل بوتیریک‌ استر که دارای خاصیت قوی مسهلی هستند، در ریزوم شناسایی شده است، رزین های مختلفی از جمله رزین حاوی الکل بنزیلیک و استر مربوطه که دارای خاصیت قوی ضد کرم می باشند، در ریزوم گزارش شده است.

همچنین بخوانید: خواص دارویی گیاه بیدخشت یا بید انگبین

مزه شیرین ریزوم به خاطر ساپونین اوسلادین آن می باشد، همچنین ساپونین های دیگری از جمله پولی پودوساپونین از ریزوم جدا شده اند، ترکیب پولی‌پوزید آ، 600 بار شیرین تر از قند سوکروز با غلظت 6 درصد و ترکیب اوسلادین 500 بار شیرین تر از سوکروز خالص می باشد.

املاح موجود در ریزوم بسفایج شامل پتاسیم، سدیم، کلسیم، منیزیم، به مقدار نسبتا قابل توجه و منگنز، آلومینیوم، آهن، باریوم و استرنسیوم به مقدار کمتر و طلا، نقره، نیکل و کبالت به مقدار جزئی است. اسیدهای گیاهی مختلف از جمله سیتریک، مالیک، کلروژنیک، کافئیک و آسکوربیک و اسیدهای چرب پالمیتیک، ولئیک و لینولئیک از دیگر ترکیبات ریزوم هستند.

داروشناختی و اثرات مهم بسفایج :

از مهمترین اثرات بسفایج می توان به خواص ضد کرم، ضد رماتیسم، صفرا آور، خلط‌ آور، ادراری، ملین، مسهل، تسکین دهنده دردهای سینه در سرماخوردگی و تقویت کنندگی آن اشاره کرد، با توجه به خاصیت صفرا آوری بسفایج، این گیاه از قدیم در اروپا برای درمان هپاتیت و یرقان مورد استفاده قرار می گرفت، همچنین از آن برای درمان سوهاضمه و اشتها آور استفاده می‌شده است، ریزوم بسفایج را می توان به صورت تازه یا خشک مصرف نمود، بهترین فصل برداشت ریزوم های آن است و کمتر مورد استفاده قرار می گیرند، موارد استفاده دیگر گیاه در آسم، برونشیت، سرفه های مزمن و تنگی نفس می باشد که در این موارد بهتر است آن را با گیاهانی مثل انیسون و شیرین بیان مخلوط کرد تا تاثیر بیشتری داشته باشد.

طریقه و میزان مصرف بسفایج :

جوشانده : 20 تا 25 گرم له شده قطعات ریزوم را در یک لیتر آب ریخته و به مدت 10 تا 15 دقیقه بجوشانید، سپس آن را صاف کرده و چندین نوبت در شبانه روز مصرف کنید، این جوشانده برای مصارف داخلی، از جمله بهبود سرفه و تسکین عوارض سرماخوردگی مفید است.

چای : می توان ریزوم ها را پودر و 4 تا  5  ریزوم از آن را به صورت چای دم کرد، برای این منظور بر روی مقدار پودر گفته شده یک لیوان آب جوش ریخته و به مدت 15 دقیقه روی بخار بگذارید تا دم بکشد سپس آن را صاف کرده و مصرف کنید، از این چای می توان روزانه تا چهار بار استفاده نمود. از چای بسفایج می توان به عنوان مسهل استفاده کرد، در این صورت میزان 15 تا 30 گرم پودر ریزوم را به صورت چای، یک جا دم کرده و آن را یک باره مصرف کنید، بهترین زمان مصرف هنگام شب است، بسفایج اکثرا به صورت ساعتی دو قاشق مرباخوری و چندین مرتبه در روز می باشد، شربت یا چای کل گیاه برای دفع کرم ها مفید است.

گیاه بسفایج و خاصیت های شگفت انگیز آن

عوارض جانبی بسفایج :

تاکنون گزارشی از عوارض جانبی این گیاه در حد مصرف دارویی ارائه نشده است، بعضی از گونه های دیگر آن دارای مواد کارسینوژن (سرطان زا) می باشند که باید دقت کرد اشتباه مصرف نشوند، تعدادی از بسفایج ها حاوی آنزیم تیامیناز هستند که می تواند ویتامین ب 1 را تجزیه کند، البته در حد مصرف دارویی و معمولی عارضه ی ایجاد نمی شود، ولی در مصارف زیاد مقداری از این ویتامین در بدن تجزیه می شود، خوشبختانه این آنزیم با خشک کردن گیاه و در اثر حرارت از بین می رود، بنابراین مصرف خشک شده و یا پخته آن مشکلی ایجاد نمی کند.

ابن سینا در کتاب قانون راجع به گیاه بسفایج چنین گفته است : بسپایک عبارت از چوبی است باریک، خاکی رنگی، گره دار و کمی به سیاهی و سرخی می زند یا مایل به سبز است، شاخه هایی دارد شبیه کرم هایی که پاهای دراز دارند، مزه اش تا اندازه ای شیرین و گس است، بهترین نوع آن کلفتی اش به اندازه انگشت کوچک و رنگش مایل به سرخی است، نوع زرد پرمایه و شاداب و ترد که کمی مزه تلخی و گوارایی همراه گسی دارد و مزه اش به مزه میخک شباهتی دارد، طبیعت آن گرم و خشک و بی نهایت خشکاننده است، ضد نفخ و از بین برنده رطوبت است، ضماد آن در درد عصب سودمند است، شکم را روان می کند و بلغم را بیرون می راند.

در مخزن الادویه راجع به بسفایج چنین آمده است : 

ریشه ای است مایل به سیاهی و باریک و شبیه به هزار پا و گره دار و از هر گرهی ریشه های باریک برآمده و بهترین آن دارای طعم قرنفل و کلفت با کمی شیرینی و گس است و چون بشکنند رنگ درون آن سبز مغز پسته ای باشد و هر چند کهنه شود، روی به سرخی و سیاهی آورد، طبیعت آن گرم و خشک است، دارای خاصیت مسهل و دافع خلط و ضد نفخ می باشد. در درمان قولنج، جذام، مشکلات مفاصل، تنقیه امعا، مشکلات سوهاضمه، رفع سرفه و آسم موثر است. آشامیدن آب پخته آن با مالشعیر یا آب و عسل جهت رفع قولنج و نفخ و دفع خلط مفید است، ضماد آن برای رفع درد عصب و شقاق بین انگشتان بسیار نافع است.

نکات قابل توجه در مورد بسفایج !

در گزارش های قدیم از ماده ای به نام گلی سریزین در ریزوم بسفایج نام برده شده، ولی در تحقیقات اخیر این جسم شناسایی نشده است. ترکیبات فنل و الکل بنزیلیک به تنهایی سمی هستند، ولی در ریزوم گیاه این اجسام با زرین مخلوط است و مخلوط آنها سمی نیست و اثر ضد کرم قابل توجهی را در ریزوم ایجاد می کند. در سالهای اخیر گلوکوزیدهایی از ریزوم بسفایج جدا و تشخیص داده شده که مهمترین آنها پلی پودین و سامامبائین می باشد، این مواد باعث ترشح صفرا می شود و خاصیت صفرا آوری گیاه تا حد زیادی به آنها مربوط است.

در مقالات جدید از استفاده های قدیم بسفایج به اثرات زیر اشاره شده است :

جوشانده ریشه های تازه بسفایج یا پودر آن برای مالیخولیا و دردهای رماتیسمی (تورم مفاصل) مورد استفاده قرار می گرفت، عرق ریزوم و برگ های بسفایج در قدیم برای رفع تب و لرز توصیه می شده است، همچنین ریزوم تازه یا خشک را مخلوط با عسل برای درمان پولیپ بینی با قرار دادن آن در بینی به کار می بردند.